Project Brugge Foundation & Gidsen met een Hart
In voorbereiding van de feestelijkheden voor 800 jaar begijnhof in 2025 wenste Brugge Foundation samen met Gidsen met een Hart een project realiseren dat kon bijdragen aan de luister van het Begijnhof en de feestelijkheden.
Brugge Foundation en Gidsen met een Hart opteerden voor de restauratie van het beeld van de Heilige Elisabeth, patroonheilige van het begijnhof, in de gevel van de kerk. Er werd een akkoord van de stad Brugge bekomen over de realisatie van dit project.
Het beeld van de Heilige Elisabeth werd herhaaldelijk overschilderd en had haar oorspronkelijk uitzicht en kleurstelling in de loop der jaren verloren. Het voetstuk is plaatselijk door insijpelend vocht aangetast. De wens om het gerestaureerde beeld in een opgefrist portaal te kunnen opstellen, leidde tot een uitbreiding van het project met de opfrissing van het gevelnis en beeldnis van de kerk.
Op suggestie van mevr. Gunst, hebben wij contact opgenomen met mevr. Maura Ribeiro van RESTAURA, die eerder i.o.v. de stad Brugge het beeld van de H. Magdalena van het voormalige Magdalenagasthuis aan de Nieuwe Gentweg restaureerde.
Maura Ribeiro werd door Brugge Foundation aangesteld voor het voorafgaandelijk stratigrafisch kleurenonderzoek op beeld en gevelnis. Zij voerde daarna ook de restauratie uit van het beeld zelf.
Deze restauratie zou een mooie aanvulling van het stedelijk programma voor het feestjaar zijn, waarbij de portiek van de kerk en het Elisabeth-beeld bij de openingsplechtigheid terug stralen zoals voorheen. De kosten van deze ingreep zijn integraal gedragen door Brugge Foundation, mét financiële steun van Gidsen met een Hart.
Restauratie traject
Vooronderzoek
Onderzoek naar de oorsprong van dit beeld leverde alsnog niet veel op. Uit de inventaris van het roerend erfgoed van het Begijnhofklooster en kerk bleek dat er een beeldengroep aanwezig is met de voorstelling van Elisabeth van Thüringen samen met een bedelaar.
De gelijkenissen tussen de 18de-eeuwse beeldengroep (1788) en huidig beeld zijn opmerkelijk zowel wat de houding, kledij, haartooi enz. van de heilige betreft.
Wanneer dan het huidige beeld geproduceerd werd is vandaag nog onduidelijk, maar gelet op de materialisatie van het beeld zou dit eerder in de 19de eeuw zijn. Verder archivalisch onderzoek is wenselijk om tot meer duidelijkheid te komen.
Archivalische foto’s tonen aan dat het beeld al voor 1900 opgesteld stond in de gevel van de kerk.
Voor 1900
1925-1926
2023
Het beeld vertoont heel wat waterschade en verwering op diverse plaatsen zoals het boek en de voetenpartij. De verlagen zijn plaatselijk verdwenen of sterk aangetast.
Ook de sokkel van het beeld blijkt in een heel verregaande staat van ontbinding en gebroken. De gevelnis en beeldnis zijn sterk vervuild.
Voorafgaandelijk stratigrafisch kleurenonderzoek
In voorbereiding van de restauratie van een beschermd object/kunstwerk werd beslist om stratigrafisch kleuronderzoek uit te voeren op het beeld van de Heilige Elisabeth, de sokkel, de nis waar het beeld zich bevindt alsook het muurvlak naast het portaal van de Begijnhofkerk.
Bij stratigrafisch kleuronderzoek worden zorgvuldig de op elkaar liggende verflagen in vlakjes naast elkaar vrijgelegd. Zo ontstaat een chronologische kleurentrap die de opeenvolgende afwerklagen inzichtelijk maakt.
Ook hier was het doel een beeld te krijgen van de aan of afwezigheid van historische polychrome afwerkingslagen op het beeld en zijn onmiddellijke omgeving.
De informatie verzameld in deze studie moest de aanpak bepalen van een mogelijk restauratie van het object. In herhaald overleg met Onroerend Erfgoed Vlaanderen en Monumentenzorg Brugge werd doorgedreven sonderingen uitgevoerd
Voor dit onderzoek werd het beeld verwijderd uit de nis boven het portaal van de kerk.
Het vooronderzoek werd uitgevoerd in de maand oktober en november 2024.
De resultaten
Anders dan eerder gedacht is het beeld niet uitgevoerd in natuursteen, doch in gips geschilderd in een eerder lichte kleurstelling die refereerde naar een witte natuursteen. Als onderlaag bevindt zich op het gehele beeld een harde wasachtige laag die wellicht als waterdichte bescherming van het beeld.
Het beeld vertoonde steeds een monochroom uitzicht, dus geen polychromie. Enkel op het verweerde boek en kroontje zijn restanten van bladgoud terug te vinden. Oude foto’s geven aan dat ze eerder iets in de rechterhand had, wellicht eenmunt, en dat ze een andere grotere kroon droeg. Het materiaal-technisch onderzoek bevestigt dit later.
Als restauratieopties voor het beeld werd gekozen om terug te keren naar de oudste kleurlaag die gevonden is op het beeld, nl. een lichte natuursteenkleur.
Het kroontje en boek zullen na reiniging en herstel opnieuw met bladgoud verguld worden, en een nieuwe munt werd gemaakt.
Ook op de gevel werden diverse sonderingen uitgevoerd die diverse kleurstellingen aangaven, gaande van de diep roodbruin tot een lichtere kleurstelling omstreeks 1925.
Als restauratieoptie werd in overleg gekozen voor de kleurstellingen van gevelnis en beeldnis naar het uitzicht van 1925 toen beeld en nis, op initiatief van kanunnik Hoornaert, een opfrissing kregen in het licht van de feestelijkheden voor 700 jaar begijnhof.
We restaureren zo de restauratie van 1925, net 100 jaar geleden.
Kort verloop van het restauratietraject
De effectieve restauratiewerken aan het beeld van de Heilige Elisabeth werden uitgevoerd tussen februari en mei 2025.
Een restauratieatelier werd ingericht in Begijnhof 3, en diverse open-deur-dagen lokten heel wat geïnteresseerden die de restauratie van dichtbij wilden volgen.
Het wegnemen van de recentere verflagen tot op de wasachtige waterdichte ondergrond is een precisiewerk dat veel aandacht en geduld vroeg. Bovendien kwamen allerlei onverwachte zaken naar boven zoals aantastingen van bepaalde delen door bewapeningen in het beeld en sokkel.
Het boekje, dat werkelijk door continue waterinsijpeling was aangetast kwam los van de linkerhand die ook volledig aangetast was en volledig gemodelleerd moest worden. Plaatselijk werden lacunes opgevuld en bijgewerkt met gips. De voetjes werden opnieuw aangewerkt en alle vrijliggende delen zonder waterdichte beschermingslaag werden terug waterwerend afgedicht.
Het herstel van de sokkel vergde belangrijke ingrepen. Oude wapeningen moesten weggehaald, en vervangen door een inerte wapeningen in glasvezel.
Alle afgebroken stukken werden met gips verlijmd tot één geheel.
De belettering Ste Elisabeth op de sokkel werd verder stratigrafisch onderzocht, wat meerdere lagen belettering aangaf.
Bij de restauratie werd de oudste belettering gereconstrueerd op basis van de duidelijk zichtbare sporen.
In de sokkel van het beeld werd een cartouche gestopt met een beknopt relaas van alle praktische en technische gegevens over de restauratie van het beeld.
Werken gevel kerk
Maandag 23 maart 2025 startten de werken aan de gevel van de kerk .
Omdat het gerestaureerde beeld moeilijk teruggeplaatst kon worden in de vetuste gevelnis, besloot Brugge Foundation de opfrissing ervan bijkomend aan te pakken in het kader van de restauratie.
Deze werken omvatten het schilderen van de gevelnis en beeldnis volgens teruggevonden sporen en kleurstellingen in het voorafgaandelijk onderzoek van Maura Ribeiro, en aldus afgestemd met de dienst Patrimoniumbeheer (Leentje Gunst) de dienst Monumentenzorg en Erfgoedzaken (Christophe Deschaumes) en het agentschap Onroerend Erfgoed (Catheline Metdepenninghen)
De werken werden uitgevoerd door ODAS o.l.v. Marc Dumarey tussen 23 en 31 maart 2025. Ook het berichtenkastje werd meegenomen in de opfrissingswerken.
Terugplaatsen beeld en eindafwerking
Aanvankelijk was het terugplaatsen van het beeld gepland op 4 april 2025.
De inherente broosheid van de sokkel leidde bij het terugplaatsen tot een nieuwe breuk nl. op een plaats waar de verschillende delen van de sokkel oorspronkelijk aan elkaar verbonden werden met een soort pen-gat verbinding. Heel jammer.
Maura Ribeiro moest dus de sokkel nogmaals herstellen. Het beeld kon dus niet teruggeplaatst worden voor Pasen.
Op 6 en 7 mei 2025 werd het gerestaureerde beeld teruggeplaatst en werden de laatste restauratiewerkjes nog uitgevoerd ter plaatse. Sokkel en beeld werden gefixeerd in de nis met gips. Sporen daarvan werden afgedekt met een waterwerende laag en een eindlaag verf.
Kroontje, boek en munt werden ter plaatse bevestigd en de vergulding werd na droging verder afgewerkt in situ.
Een nieuwe munt werd aangebracht in de rechterhand van het beeld, in overeenstemming met andere modellen van het beeld, en ter plaatse verguld met bladgoud. De datum ANNO 2025 werd aangebracht op de munt, verwijzend naar de actuele restauratie.
Het eindresultaat
Het resultaat van deze restauratie mag echt prachtig genoemd worden.
De zusters en de bewoners van het Begijnhof zijn ronduit enthousiast over de realisatie, die ‘hun’ begijnhofkerk weer een frisse aanblik geeft.
voor restauratie
na restauratie
Toestand voor restauratie
Toestand voor restauratie
Brugge Foundation, en onze partners Gidsen met een Hart, zijn ervan overtuigd dat met deze kleine restauratie, de gevel van de drukbezochte begijnhofkerk meer uitstraling krijgt.
We hopen met dit project de luister van ons begijnhof uit te dragen bij de feestelijkheden voor 800 jaar begijnhof én in de toekomst.
Globale kostprijs der werken
De kosten voor het beeld bedragen na volledige afwerking 25.960€.
1. het stratigrafisch kleurenonderzoek 4.707€
2. de effectieve restauratiekosten 16.577€
2. de algemene kosten in de marge 3.368€
Dit gaat concreet om verblijfskosten, verplaatsingskosten, vrijwilligersvergoedingen, huur stellingen, realisatie infodoeken, alle technische accessoires nodig voor de restauratie, ….
3. de schilderwerken uitgevoerd door Odas 1.308€
Gelukkig kon Brugge Foundation rekenen op een genereuze geste van Gidsen met een Hart van 10.050€, maar de totale kostprijs ten laste van Brugge Foundation blijft dan toch nog 15.910€.
Infotuin en groenonderhoud Begijnhof nr. 1
Begijnhof 1 en het zaaltje in Begijnhof 3 zullen deze zomer ingevuld worden met een tentoonstelling rond de immateriële waarden van het begijnhof met objecten die daarover een verhaal kunnen vertellen. De infotuin, die vorig jaar ingericht werd door Brugge Foundation, geeft dan meer algemene inlichtingen over de geschiedenis, typologie, natuurelementen, beheerdoelstellingen en immateriële waarden aan.
In het licht van de komende openingsvieringen was het wenselijk dat het tuintje van Begijnhof nr. 1 nog eens goed onderhouden wordt.
Het bestuur van Brugge Foundation heeft op 13 mei ingestemd met een onderhoudsofferte van ODAS voor het ganse jaar 2025. Hiermee garandeert Brugge Foundation een perfect onderhoud van het tuintje gedurende de ganse feestelijkheden voor 800 jaar begijnhof.
Rituelen
De zusters, bewoners en pastoor willen het beeld graag plechtig gezegend zien. Dit past binnen de rituelen verbonden aan het begijnhof en de patroonheilige. Brugge Foundation wil van die gelegenheid gebruik maken om een uitgebreide communicatie naar een ruimer publiek, met een kleine plechtigheid die doorging op 12 juni 2025 in aanwezigheid van zusters, bewoners, sympathisanten en de heer burgemeester van Brugge.
